Επιμέλεια/μεταφράσεις: Ιουλία Λειβαδίτη
Η κοπερατίβα Col·lectiu Punt 6 έχει ως βάση της στη Βαρκελώνη και αποτελείται από πολεοδόμους, αρχιτεκτόνισσες και κοινωνιολόγους, οι οποίες εργάζονται εδώ και δέκα χρόνια για την ένταξη της διάστασης του φύλου στον αστικό σχεδιασμό, τόσο σε θεωρητικό όσο και εφαρμοσμένο επίπεδο. Είναι μια από τις πολλές κολεκτίβες που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια σε χώρες όπως Ισπανία (Equal Saree), η Χιλή (Ciudad Feminista), η Αργεντινή (Cuidad del Deseo) κ.α., οι οποίες αμφισβητούν την «ουδετερότητα» του πολεοδομικού σχεδιασμού, εξετάζουν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους κινούμαστε και εργαζόμαστε στην πόλη, και το πώς θα μπορούσαν αυτές οι διαφορές να ενταχθούν στον αστικό σχεδιασμό.
Παίρνοντας στοιχεία από δύο συνεντεύξεις μελών της ομάδας Col·lectiuPunt 6 (Βlanca Valdivia Gutierrez, Sara Ortiz Escalante) θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τα βασικά στοιχεία ενός φεμινιστικού αστικού σχεδιασμού.
Τι είναι ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός;
Ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός ξεκινά από τη βάση ότι ο τρόπος με τον οποίο έχουν σχεδιαστεί οι πόλεις δεν είναι ουδέτερος: οι πόλεις και οι γειτονιές μας έχουν διαμορφωθεί με βάση καπιταλιστικές και πατριαρχικές αξίες και η φυσική μορφή των δημόσιων χώρων συμβάλλει στη διαιώνιση και την αναπαραγωγή των αξιών αυτών. Για να το αντιμετωπίσει αυτό, ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός προτείνει να εισαχθεί η καθημερινότητα των ανθρώπων στο επίκεντρο των αστικών αποφάσεων.
Ποιά είναι κάποια παραδείγματα πατριαρχικού σχεδιασμού των σύγχρονων πόλεων;
Ο τρέχων αστικός σχεδιασμός επικεντρώνεται στην παραγωγική σφαίρα, δηλαδή στη μετακίνηση προς και από το μέρος εργασίας. Αυτό σημαίνει ότι δίνει προτεραιότητα στο αυτοκίνητο, τη διάσχιση μεγάλων αποστάσεων (εφόσον έχουν διαχωριστεί οι ζώνες κατοικίας από τις εμπορικές/επιχειρηματικές ζώνες) και την οικονομική δραστηριότητα. Δηλαδή πριμοδοτούνται οι «γραμμικές» διαδρομές (σπίτι-δουλειά-σπίτι) και η χρήση ιδιωτικού αυτοκίνητου. Όμως, μελέτες της Carme Miralles σχετικά με την καθημερινή κινητικότητα των γυναικών στην Καταλονία, δείχνουν ότι οι γυναίκες κινούμαστε πιο πολύ με τα πόδια και τις δημόσιες συγκοινωνίες, ενώ κάνουμε πιο μικρές αλλά πιο «περίπλοκες» διαδρομές (καθώς οι διαδρομές μας συνδυάζουν πολλές διαφορετικές εργασίες όπως δουλειά, ψώνια για το σπίτι, μετακίνηση μαζί με μωρά/μικρά παιδιά για διάφορες δραστηριότητες, επισκέψεις με παιδιά/ηλικιωμένους σε γιατρούς κλπ).
H «διάγνωση» είναι ότι το τρέχον μοντέλο της πόλης τείνει να βάζει στο κέντρο ο,τι σχετίζεται με την παραγωγική και αμειβόμενη εργασία, ενώ οι αναπαραγωγικές εργασίες φροντίδας, οι οποίες ασκούνται κυρίως από τις γυναίκες, είναι αόρατες.
Το να βάλουμε τη γυναικεία εμπειρία στον επίκεντρο σημαίνει επίσης πράγματα όπως πρόσβασή σε ασφαλείς δημόσιες συγκοινωνίες, πρόβλεψη για μετακίνηση με καροτσάκια, μέριμνα για ασφαλείς μετακινήσεις τη νύχτα και περισσότερες δημόσιες τουαλέτες.
Φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός ή αστικός σχεδιασμός από την προοπτική του φύλου;
Μιλάμε για φεμινιστικό αστικό σχεδιασμό και όχι μόνο για σχεδιασμό από την προοπτική του φύλου, διότι αν και το «φύλο» είναι ένα χρήσιμο αναλυτικό εργαλείο, ο φεμινισμός ουσιαστικά πάει ένα βήμα παραπάνω: λειτουργεί για να διορθώσει τις ανισότητες που έχει δημιουργήσει το πατριαρχικό σύστημα. Επανεξετάζοντας τους δημόσιους χώρους, επιδιώκουμε να μετασχηματίσουμε την κοινωνία.
Είναι και μια πολιτική θέση: οι φεμινίστριες είναι αυτές που έθεσαν την καθημερινότητα στο επίκεντρο της ατζέντας. Στη δεκαετία του ’70, άρχισαν να καταγγέλλουν τον τρόπο με τον οποίο ο πολεοδομία σχεδιάζει πόλεις.
Επίσης, οι γυναίκες είναι αυτές που έχουν κατεξοχήν καταστεί «αόρατες» στο σχεδιασμό των πόλεων. Ένας από τους στόχους μας είναι να κάνουμε ορατές τις εργασίες φροντίδας που κάνουν οι γυναίκες δωρεάν προς όφελος όλων. Οι δημόσιοι χώροι μπορούν να βοηθήσουν στην ανακούφιση των ανισοτήτων μεταξύ των φύλων και να κάνουν τη φροντίδα ευθύνη όλων.
Ποιους αφορά η φεμινιστική πολεοδομία;
Πολλά διαφορετικά άτομα, λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία του φύλου, αλλά και το πώς αυτή διασταυρώνεται με άλλες μεταβλητές ταυτότητας, όπως η ηλικία, η φυλή/καταγωγή, η σεξουαλική ταυτότητα, ο τύπος της οικογένειας σου, η κοινωνική τάξη, η σωματική ικανότητα κ.λπ. Και πώς αυτές οι μεταβλητές τέμνονται και υλοποιούνται με τη μορφή προνομίων και καταπιέσεων στην πόλη και στους δημόσιους χώρους. Για παράδειγμα, δεν είναι το ίδιο να βιώνεις την πόλη ως νεαρός ομοφυλόφιλος άνδρας ξένης προέλευσης και ως μια ηλικιωμένη γυναίκα 80 ετών, που ζει μόνη και που πρέπει να κινηθεί με έναν περιπατητή σε δημόσιο χώρο. Αυτά τα δυο άτομα θα βιώσουν τους δημόσιους χώρους με διαφορετικό τρόπο, επειδή έχουν διαφορετικές εμπειρίες και ανάγκες.
Οι ηλικιωμένοι περίπου κάθε 200 μέτρα πρέπει να κάθονται σε ένα παγκάκι, αλλά αυτό δεν γίνεται αντιληπτό. Ο σχεδιασμός των πόλεων δεν λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές φάσεις της ζωής, ότι οι άνθρωποι μπορούν να εξαρτώνται από άλλους για τη μετακίνησή τους ή να είναι αυτόνομοι και ότι αυτές οι καταστάσεις μπορούν να αλλάξουν κατά τη διάρκεια της ζωής μας.
Ένα ζήτημα έμφυλης δικαιοσύνης: Το δικαίωμα των γυναικών στην κινητικότητα περιορίζεται λόγω της έμφυλης βίας. Η έμφυλη βία στη δημόσια σφαίρα σημαίνει ότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον δρόμο ανά πάσα στιγμή χωρίς κίνδυνο όχι μόνο σεξουαλικής επίθεσης αλλά ακόμα και της ίδιας μας της ζωής, όπως έχουμε δει και σε περιπτώσεις όπως η «αγέλη» ή η δολοφονία της Laura Luelmo. Μας κατηγορούν ακόμη και ότι βρισκόμαστε εκεί που δεν πρέπει. Υπάρχουν επίσης προβλήματα όπως η στέγαση και η φτώχεια που χτυπάνε περισσότερο τις γυναίκες.
Συμμετοχικός σχεδιασμός: Ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός είναι ένας συμπεριληπτικός σχεδιασμός: ενσωματώνει την ποικιλομορφία της ανθρώπινης εμπειρίας και θεωρεί ότι αυτές οι εμπειρίες και οι ανάγκες πρέπει εισαχθούν σε οποιαδήποτε αστική διαδικασία μέσω της συμμετοχής της κοινότητας.
Ένας άλλος πυλώνας του φεμινιστικού αστικού σχεδιασμού είναι η απο-ιεράρχηση του πολεοδομικού σχεδιασμού: οι κάτοικοι είναι οι πραγματικοί εμπειρογνώμονες των γειτονιών τους, γι’ αυτό η κοινοτική δράση και η συμμετοχή είναι απαραίτητες, ειδικά για τις γυναίκες, καθώς συνήθως οι ανάγκες τους δεν λαμβάνονται υπόψη στα προγράμματα αστικού μετασχηματισμού.
Χρειαζόμαστε δημόσιους χώρους που να λαμβάνουν υπόψη τις εργασίες φροντίδας, να προάγουν την αλληλοβοήθεια, τις μη-κερδοσκοπικές συναλλαγές και να δημιουργούν κοινότητες.
Πως θα μπορούσαν να είναι οι δημόσιοι χώροι σχεδιασμένοι από μια φεμινιστική οπτική;
Δεν υπάρχει μια μαγική φόρμουλα που να μπορεί να αναπαραχθεί απαράλλακτη για όλους τους δημόσιους χώρους, πρέπει κάθε φορά να λαμβάνουμε υπόψη μας τις τοπικές και πληθυσμιακές ιδιαιτερότητες. Μπορούμε όμως να μιλήσουμε για 5 αστικές ποιότητες:
–Εγγύτητα: Να είναι τα πάντα κοντά στο σπίτι, ώστε να μπορείς να πας εκεί με τα πόδια ή με τη δημόσια συγκοινωνία.
–Πρόσβαση: Να έχεις εύκολη πρόσβαση σε διάφορες εγκαταστάσεις, καταστήματα, μέσα μαζικής μεταφοράς ανεξάρτητα από την ηλικία σου, την καταγωγή σου, τη σωματική ακεραιότητά σου, τον τύπο της οικογένειας σου κλπ.
-Αυτονομία, όχι μόνο στο όσον αφορά την δυνατότητα πρόσβασης αλλά ιδιαίτερα και σε ότι αφορά τη σιγουριά με την οποία μπορείς να χρησιμοποιήσεις και να κινηθείς στους δημόσιους χώρους με τρόπο ασφαλή, ελεύθερο και οποιαδήποτε ώρα της ημέρας.
– Η ύπαρξη δημόσιων ελεύθερων χώρων στους οποίους μπορούμε να κοινωνικοποιηθούμε, να συναντηθούμε, να ξεκουραστούμε να ζητήσουμε βοήθεια αν τη χρειαζόμαστε, να είμαστε πιο ασφαλείς.
-Συμμετοχή σε αστικές αποφάσεις για πώς θα πρέπει να είναι η γειτονιά μας, λαμβάνοντας υπόψη την ιστορία και τη μνήμη, η ιστορία των γυναικών και όλες τις συνεισφορές μας στην κοινωνία.
Ασφάλεια και ορατότητα: από τη θεωρία στην πράξη
Για το θέμα της ασφάλειας έχουν γίνει πολλά μέσω των εξερευνητικών διαδρομών που ξεκίνησαν στο Μόντρεαλ και το Τορόντο. Σε αυτές τις διαδρομές ομάδες γυναικών αναλύουν τον δημόσιο χώρο ώστε να προσδιορίσουν ποια στοιχεία θεωρούνται μη ασφαλή και να εφαρμόσουν λύσεις όπως ανοιχτές πλατείες και πάρκα, χάρτες στις γειτονιές για να ξέρεις που βρίσκεσαι, ένδειξη για το χρόνο αναμονής στις δημόσιες συγκοινωνίες, διαφανή κουβούκλια με ένα κουμπί για να ζητήσεις βοήθεια αν χρειαστεί κ.α.
Ένα από τα έργα που βγήκαν από το νόμο Ley de Barrios στη Καταλονία (2004) – τον πρώτο στην Ισπανία που περιλάμβανε την προοπτική του φύλου στον πολεοδομικό σχεδιασμό – πραγματοποιήθηκε στο Granollers, στην Plaça de la Llibertat, που είναι τώρα ένας ανοιχτός χώρος με παιχνίδια και χώρους αναμονής και φροντίδας που χρησιμοποιούνται από όλους.
Όσον αφορά την ορατότητα, ένα κομμάτι συνίσταται στο να υπάρχουν δρόμοι με ονόματα, επαγγέλματα ή άλλα στοιχεία που σχετίζονται με τις γυναίκες. Έχει να κάνει επίσης με την ανάκτηση χώρων που ήταν ξεκάθαρα γυναικείοι, όπως τα δημόσια πλυντήρια. Στο Caldes de Montbui έχουν αποκατασταθεί. Ένα μέρος συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως δημόσια πλυντήρια και ένα άλλο χρησιμεύει ως ιστορική μνήμη.
Ποια είναι η πόλη αναφοράς για τον φεμινιστικό αστικό σχεδιασμό;
Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90, είναι η Βιέννη, όπου έχουν κάνει πολλά έργα για να συμπεριλάβουν την προοπτική του φύλου στο σχεδιασμό πάρκων ή στη μετακίνηση με τα πόδια. Ένα καλό παράδειγμα είναι μια σειρά κατοικιών που κατασκευάστηκε από και για γυναίκες, το Frauen – Werk – Stadt που περιλαμβάνει 359 μονάδες στέγασης, ένα νηπιαγωγείο, ένα παιδικό σταθμό, ένα κέντρο επικοινωνίας που ευνοεί την αλληλεγγύη εντός της γειτονιάς, ένα ιατρείο και ένα αστυνομικό τμήμα
Άλλες πόλεις αναφορές είναι η Umea (Σουηδία), το Μόντρεαλ και το Τορόντο (Καναδάς). Επίσης, το Δίκτυο Mujer y Hábitat επιδιώκει να μειώσει την έμφυλη βία στο Ροσάριο (Αργεντινή) ή στην Πόλη του Μεξικού. Ακόμα και εν μέρει, λειτουργεί.
Και η Ισπανία; Είναι σε καλό δρόμο;
Έτσι νομίζω. Υπήρξε ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον σε διάφορα δημοτικά συμβούλια: Βαρκελώνη, Μαδρίτη, València, Cádiz, A Coruña … Αυτό που βλέπουμε τώρα είναι ένας αγώνας που ξεκίνησε πριν από 40 χρόνια, με αρχιτεκτόνισσες, πολεοδόμους και ερευνήτριες από πανεπιστήμια και κολεκτίβες. Και όλα αυτά έχουν αρχίσει να έχουν αντίκτυπο στη δεκαετία του 2000. Ο μετασχηματισμός κοστίζει πάντα. Χρειαζόμαστε πολιτική βούληση και βοήθεια από τεχνικές ομάδες, γιατί υπάρχει ακόμα αντίσταση.
** Στην Ελλάδα υλοποιήθηκε από την ομάδα Urbana το πρόγραμμα «Ο δημόσιος χώρος της Αθήνας από την οπτική του φύλου»: οι ερευνήτριες με τη βοήθεια των εθελοντριών περπάτησαν και χαρτογράφησαν βιωματικά, τους δρόμους της περιοχής γύρω από το Πάντειο Πανεπιστήμιο με στόχο να hαναδείχθεί το θέμα του το συμπεριληπτικού σχεδιασμού των αστικών hχώρων.
Λινκς – Περαιτέρω διάβασμα
Φυλ{i}κό Οξύ 